Het behoort tot de menselijke mythe dat wij godenschepselen zijn. En hoewel wij er geen idee van hebben wat dat betekent, hebben waaghalzen het idee geopperd dat mensen evenbeelden zijn van hetgeen hen heeft voortgebracht en derhalve uitgerust zijn met dezelfde scheppende krachten.

Dit oceanische idee is vermoedelijk de drijfveer geweest voor velen om ondanks de dwang van het zogenaamde rationele collectief  toch allerlei rare en irrationele rituelen en kunsten te beoefenen. Studie van de Tarot past daar voortreffelijk in.

Psychologisch onderzoek ondersteunt de gedachte dat bewustzijn via het onbewuste in contact staat met veel meer dan behaaglijk is voor een rechtlijnige rationalist. Zondeval en verloren paradijzen lenen zich heel wel als mythologische beschrijvingen van de onderdrukking en het verlies van een staat van bewustzijn die ons veroorloofde intuïtieve contacten te onderhouden met inhouden waar wij nu nog slechts naar kunnen raden.

De overgang van mythe naar geschiedenis, van het magische naar het mechanische leeft in ons voort als een trauma en beïnvloed de moderne menselijke conditie op pijnlijke wijze. De bijna universele angst voor het onbewuste potentieel, zo handig uitgebuit vaak, is de zelfde angst als die voor het irrationele, met al haar verbindingen met hysterie, chaos en krankzinnigheid. Deze angst is zó fundamenteel dat het niet zelden de noodzaak schept ze te projecteren op iets grijpbaars; op een vijand of op omstandigheden die ons tegen lijken te werken. Ook het aanwijzen van bovennatuurlijke invloeden als oorzaken van rampen is veel eenvoudiger dan deze interessante angst een plaats te geven in het bouwwerk van onze analytische- en rationalistische levensbeschouwing. In de mate waarin wetenschappers natuur geprobeerd hebben te onderwerpen kan ook wetenschap gezien worden als een inrichting waar offers worden gebracht aan goden en demonen, het ritueel van de angst..

Om als mens de oneindigheid te kunnen betreden lijkt het wel of je eerst moet overlijden. Een niet erg stimulerende voorwaarde voor een  levenslustig- en experimenteel ingestelde sterveling. Eeuwigheid op te vatten als een staat van bewustzijn die om bepaalde evolutieve redenen verdrongen moest worden naar het onbewuste belooft een mogelijkheid deze verdringing op te lossen. Verlossing gaat ergens over!

Als het waar is dat fantasieën over de mens als een veel grotere entiteit, als een Kind van God zelfs, in onszelf bevestigd kunnen worden, dan is het begrijpelijk dat er altijd avonturiers zullen zijn die hier op onderzoek gaan. Zij die ons hier voorgingen verwezen veelvuldig naar een of andere discipline die nodig is om niet verward te raken in de ondergrondse strikken van dat mythologische onbewuste. Ik zelf ben steeds meer geneigd het deel van de menselijke geschiedenis waarin we ons thans bevinden op te vatten als een leerschool in het verwerven van die geestesgesteldheid waarin we deze waan van grootheid kunnen onderzoeken zonder aan grootheidswaan ten onder te gaan.

Jezus, een bekend Verlosser, brengt ons een zwaard. Om te overleven naar een groter bewustzijn is de ontwikkeling van de mentale- en abstracte ruimte voorwaarde voor het bereiken van een verruimd bewustzijn. Het oordeel moet gescherpt worden.

Het is mogelijk dat mystieke ervaring het zelfde is als de bevrijding van het innerlijk potentieel, zoals het mogelijk is dat een steeds verdergaande ontwikkeling in de rede het aanpakken van steeds complexere inhouden mogelijk maakt. Een huwelijk tussen delen die als tegenstellingen worden beschouwd; je hoeft geen kernfusiedeskundige te zijn om je daar van allerlei bij te kunnen voorstellen.

Zien we evolutie in de mens als een poging individualiteit (ondeelbaarheid) voort te brengen, dan stond het stellen van de bijbel in leestaal gelijk aan het bouwen van een verboden beeld. Vertaling van symbool naar woord verduisterde het inzicht dat de onderliggende machinetaal van de bijbel, net als in andere grote-, uit archetypen opgetrokken dodenboeken, handelt over de vereniging van tegendelen en het bereiken van eenheid.

In het individuele bewustzijn en in het collectieve onbewuste vinden we mogelijk sleutel en slot die een rol spelen in de opening  van verruimde bewustzijnsstaten. Het jodendom kende de verdeeldheid tussen esoterici en exoterici al lang. Christendom heeft de exoterie verder ontwikkeld ‘tot aan de dood van God toe’, maar is er nooit in geslaagd de esoterie, of liever de innerlijke openbaring, zelfs ook maar in eigen kring uit te bannen. Omdat we in de Grote Arcana van de Tarot de zelfde getalswaarden aantreffen als in het alfabet waarin de bijbel is geschreven en omdat getallen, als andere symbolen, door elk individu anders geduid worden, biedt het idee zich aan dat de Tarot een vereenvoudigd schema voorstelt van de bijbel. Iedereen zijn eigen bijbelvertaling lijkt geen praktische haalbaarheid. Een ieder zijn of haar eigen persoonlijke bijbeluitleg via dat vereenvoudigde orakel 'de Tarot' ligt binnen bereik.

Net als aan de bijbel kun je de Tarot elke denkbare vraag voorleggen. Je opent de Tarot dan zoals gelovigen de bijbel op goed geluk open laten vallen in de verwachting dat elk woord van dit heilige werk voor- en verlichting biedt. Met het collectiviseren- en dogmatiseren van persoonlijke versies werd de individuele ontwikkeling tegengewerkt. Uit tegenwerking echter ontstaat kracht, en er is veel kracht voor nodig om dichter bij het grotere ik te komen.

Occultisten, symboolpsychologen, antropologen en vele andere vorsers hebben, vooral ook profiterend van liberalisering en verlichting, baanbrekend werk kunnen verrichten. Het is dank zij hen dat wij nu beter geplaatst zijn werking en toepassing van een symboolsysteem als de Tarot tot klinken te brengen. Dit boek mag niet. Elk gegeven commentaar op het symbool zegt alleen maar iets over de commentator zelf; en mijn ideeën verjaren met de dag. Elke koncentratie op symbolen brengt weer nieuwe aspecten aan het licht van mijn anders in de duisternis verdwijnende inspiraties. Vergeet het terwijl je het leest. Voor jou is het anders.

Je vragen zijn anders en de antwoorden die je jezelf wenst zullen niet minder verschillen. De publicatie van deze hoofdstukken is mijn poging het plezier dat ik beleefde tijdens het schrijven beschikbaar te stellen aan hen die in dit plezier willen delen.

VALLEN IN GETALLEN

Toen ik mijn eerste piramide uitpakte vond ik een bijsluiter met de opmerking dat het aantal toepassingen van dit pakketje koperen buizen slechts beperkt werd door de eigen fantasie.  Vragen over nut en gebruik van de Tarot kunnen met een zelfde soort uitsmijter worden afgedaan. Ik zelf zie het nut van de bestudering van een symbolisch systeem voornamelijk in het brengen van systematiek in het lezen van de eigen ervaring, de eigen vooringenomenheden en denkroutines. Tevens zoek ik grond voor de vooronderstelling dat alle informatie die voor mij van belang is, ergens in mij zelf ligt opgeslagen. Niet in mama, niet in de koran, niet in de encyclopedie, niet in de inleiding tot de westerse - en niet westerse filosofie en mystiek.

Dromen en voorvallen in eigen biografie bevestigen deze veronderstelling, en als het er op aan komt zullen er weinig mensen te vinden zijn die geen enkele ervaring hebben met innerlijke wetenschap; een voorgevoel, een waarschuwende aanraking, een droom, een stem, een toeval te groot voor toeval.

In symboolduiding is de student tevens de leraar. Er is geen andere autoriteit! In de occulte literatuur vond ik ergens de opmerking dat een goed ontwikkelde intuïtie uit het armzaligste symbolische systeem meer haalt dan een hooggeschoolde methodoloog die toegang heeft tot het orakel van alle tijden en culturen. Een astroloog die zijn ambacht aan de man brengt als behorende tot de zelfde empirische- en causale familie waar ook natuurkunde of statistiek toe behoort, en die zich vanwege zijn gekozen marktsegment distantieert van de duistere occulte wereld, is misschien - heel misschien - een handig koopman; veel inzicht in de werking van zijn symbolisch systeem heeft hij niet, vrees ik. Me Pluto voor te stellen als een bekende striphond en vandaar te beginnen met mijn vrije associaties heeft misschien niet de voorkeur boven een grondige studie van astronomische en mythologische handboeken, maar het is aan- of afwezigheid van inspiratie die bepaalt in welke mate het onderzoek van mijn realiteit verlicht wordt.

Dat de persoonlijkheid van de onderzoeker deel uitmaakt van het onderzoek en als zodanig ook de onderzoeksresultaten beïnvloedt is een notie waar de gemiddelde onderzoeker niet van wakker ligt. Een bijna occulte gedachte.

Het jezelf in het centrum plaatsen dramatiseert en vergroot de eigen positie; het vergroot ook het zelfvertrouwen en daarmee de vanzelfsprekendheid meer van het zelf naar buiten te brengen. Beschouwing van bijvoorbeeld het 15de Arcanum, de Duivel, nodigt uit na te denken over de eigenschappen van dit archetype. Op fysiek niveau zou dit kunnen leiden tot de overweging dat elk atoom niet alleen individualiteit bezit maar die tenslotte ook tot uitdrukking moet brengen. Op psychologisch niveau is het niet anders. Hoe kunnen we ons zelf kennen of gekend worden als we onze eigenschappen, onze individueel afwijkende verlangens niet tot expressie brengen?

Bij de bevrediging van de vele verlangens waarmee we zijn opgescheept komt niet zelden de negatieve Duivel op de proppen. Waar bevrediging een doel in zichzelf wordt en niets anders bevredigt dan zichzelf, schade berokkenend aan anderen of aan de eigen persoon, daar heeft god "Duivel" zijn helse reputatie verworven. Tussen de uitersten van beheerste groei en spectaculaire kanker bevindt zich een wereld van mengvormen, compromissen en onduidelijkheden. 

Chaos waarop bewustzijn weinig greep heeft als het niet leert naar zich zelf te kijken met een zelfde geconcentreerde en objectieve aandacht als die we in de zuivere wetenschapper verwachten aan te treffen. Het zal duidelijk zijn dat deze objectiviteit niet zo makkelijk te bereiken is. We lopen allemaal in pantsers rond die ons moeten beschermen tegen de waarheid dat problemen met wereld, omgeving of met mensen vooral projecties zijn van eigenschappen die we niet graag in onszelf erkennen.

Omdat ook een wetenschapper mens is zullen de gevolgen van de pantsering en onderdrukking zich verbinden met zijn scheppingsproces. De "fall-out" van deze verbinding is even onmiskenbaar als zure regen, overbevolking, armoede en andere beschavingsellende. Het gaat er niet om deze toestand als negatief af te schilderen. Het gaat er wel om de ogen open te krijgen voor wat er zich werkelijk afspeelt tussen de bewuste en onbewuste onderdelen waaruit we zijn opgebouwd.

Hoe bovengenoemde eigenschappen en overwegingen gespiegeld kunnen worden aan Getallen, ook wanneer ze zonder titels of plaatjes komen, lijkt een vraag in de vorm van een bouwpakket. Ik heb nog slechts enkele onderdelen herkend, en dan nog maar heel oppervlakkig. Met die paar stukjes kan echter - hoop ik - al heel wat aangepakt worden.

De kaart leggen voor vriend en vijand brengt, bij voldoende herhaling, aan het licht dat wij zelf niet ontsnappen aan de spiegelende werking van het symbool. Het kijken in de problemen van de ander wordt steeds meer een inventarisatie van het eigen functioneren, hetgeen de student snel van de kaarten kan vervreemden of juist aanmoedigen ze bewust aan te wenden voor zelfanalyse, voor het opblazen van contraproductieve denkroutines.

Sinds ik de kaarten begon te bestuderen ben ik onverwacht veel verhalen tegengekomen van mensen die in paniek raakten, de kaarten verbrandden in de mening dat er iets niet helemaal pluis was. Het gaat echter steeds weer om die oude angst voor verandering, voor het opgeven van het toch al kwetsbare zelfbeeld en om verlies van het gemak vrijwel altijd direct te weten wat o.k. is en wat niet. Waar labiliteit verdrongen sensitiviteit is en daar zitten we allemaal wel een beetje mee, bezwijkt de onstandvastige bij het betreden van een sensitievere wereld.

Bestudering van de Tarot of een andere symbolisch structuur ontwikkelt intuïtiviteit. De plotselinge ingevingen die wij soms hebben zijn associaties op een beeld, of liever een symbool, waar wij ons op concentreren, waar wij mee verbonden zijn of die om geen enkele herkenbare reden zich plotseling in onze realiteit dringen.

 Archimedes ging in bad en vond zijn wet. De vlucht van een kraai, laag over het pad dat ik bewandelde, gaf me het gevoel dat er iets mis was, en ik zei tegen mijn vrouw: "dit is het einde van de vakantie." Jammer, want onze vakantie was net die dag begonnen. Terug in het hotel hoorden we dat ons zoontje hoge koorts had en we hadden geen andere keus dan ons spoorslags naar huis te begeven.

Geleerden, dichters; wij weten allemaal dat onze meest bewonderenswaardige expressies invallen waren, geschenken! Dat onze ontwikkeling minstens evenveel bepaald wordt door deze opstijgende boodschappen uit het onbewuste als door hetgeen we, soms met veel inspanning, hebben geleerd van ouders, werkkring of universiteit is als overweging de moeite waard.

Wat studie in het algemeen bevordert, daar vormt de Tarot geen uitzondering op, is het vermogen tot concentratie. In de Tarot hecht concentratie zich innig met de noodzaak tot identificatie. Hoe vollediger ik mij identificeer met een symbool hoe rijker de oogst. Zonder concentratie heeft de Tarot weinig te bieden. Dat is wel zo veilig. Concentratie is niet alleen de ingang tot het onbewuste, het is ook de soliditeit die nodig is wanneer verdrongen angsten worden aangeraakt of wanneer nieuwe informatie de oude onder schot neemt.

Het schaakspel wordt pas goed gespeeld wanneer je niet alleen je eigen spel speelt maar ook dat van de tegenstander. Het schaakspel, óók een zeer concentrerende bezigheid, wordt geassocieerd met de Tarot. Dit spel zou uit dezelfde bronnen zijn voortgekomen; en wat Torens, Ridders, Paarden, Koningen en Koninginnen betreft..; waarom niet?

Het je kunnen vereenzelvigen met de ander (of het andere), dit vermogen tot identificatie met iets dat niet ik is - is de grondvoorwaarde voor succesvolle beoefening van de Tarot. En bij nader inzien blijkt het ook de voorwaarde te zijn voor zinvolle communicatie in het algemeen. Een groeiend concentratievermogen is de basis voor een beheerste ontwikkeling naar de doelen die wij ons stellen.

Drie achtereenvolgende schaakpartijen winnen van de vader die het mij leerde gaf mij zelfvertrouwen waardoor ik later in mijn leven wellicht meer heb aangedurfd. Met de Tarot gaat het net zo. Elk resultaat dat we met de kaarten behalen komt voort uit het vermogen buiten het beperkte zelf te treden en de eigen spelletjes te bekijken alsof deze van de tegenstander zijn. Door dit te doen en dat lijkt paradoxaal, worden we steeds meer ons zelf. Uit jezelf vallen en toeschouwer worden van het wereldgebeuren in jezelf, lijkt de val terug te zijn in de eenheid waaruit je viel toen je geboren werd in dualiteit. Ik hoop niet deze stelling te kunnen bewijzen. In bepaalde staten van bewustzijn lijken twijfel en behoefte aan bewijs niet voor te komen. Ter illustratie zal het ‘zo gij niet wordt als een kind’ in de komende verhalen ruimte horen op te eisen.[mosgoogle}

MET LOSSE HAND GESCHREVEN

De 22 hoofdstukken over de grote Arcana worden met een losse hand geschreven. Mijn ambitie gaat niet verder dan het schrijven van 22 op zichzelf staande essays. Een geïntegreerde visie op het geheel bezit ik niet en ik neem aan dat er vele vragen zijn waar ik me nog niet eens van bewust ben. Aan mijn verlangen de hoofdstukken in een alle tegenspraak uitsluitende compositie onder te brengen zal ik niet kunnen beantwoorden. Ik heb de eigen schizofrenie nog lang niet opgelost.

Deze tekortkomingen terzijde gesteld, hoop ik toch ideeën te formuleren die de innerlijke relatie tussen de Getallen of de Arcana wat aanschouwelijker maakt. Als je weet hoe het web ongeveer is geknoopt kun je daar zelf je volmaakt onvolmaakte figuren in weven. Herhalingen worden niet vermeden. Hoe langer je naar één Getal kijkt hoe meer eigenschappen je ontdekt die je voorheen aan andere Getallen toeschreef. Spreekt slechts één getal en je ziel zal gezond zijn.

Ik heb afgezien van het vermelden van bronnen. Tijdens het schrijven houd ik mij verre van mijn bibliotheek. Liever een mislukte poging dan een kopie. Een en ander houdt niet in dat er niet een periode is geweest dat ik me ongans heb gelezen of dat mijn hoofd niet gevuld zou zijn met 1001 stemmetjes die mijn hand leiden.

Wegens gebrek aan kennis en lust heb ik niet de gewoonte gevolgd omvangrijk gebruik te maken van betrekkelijk onbekend mythologisch materiaal. Ook al kennen we de namen van vele goden en helden dat wil nog niet zeggen dat we altijd precies weten waar ze voor staan.

Ik kan dat allemaal wel proberen uit- en op te zoeken, maar dat kun je zelf ook als je daar behoefte aan hebt. Om niet helemaal onthand te zijn zal ik vooral voorbeelden uit die mythologie halen die we het beste kennen, de Bijbel. "Oude wijn in Nieuwe zakken", zou als ondertitel voor mijn essays geen slecht figuur slaan, maar ik hoop de alcoholische fase een beetje achter me te hebben en doe mijn vallen bij voorkeur met inschakeling van al mijn, zij het bescheiden, vermogens.

Het nieuwe blijkt steeds weer op de weg naar de bron te vinden te zijn, op de weg terug naar de oorsprong. Originaliteit is een dubbelzinnig ding. Wij laten ons allerlei oren aannaaien en beseffen niet dat de moderne verleidingen al zo oud zijn als de Wereld, nummer 21 in de Tarot.

HET PRAKTISCHE VALLEN

En nu de mouwen opgestroopt. De studie vangt aan.

"Set" en "setting", net als gedurende een hallucinatorische "trip", kunnen concentratie en ook de richting van de concentratie beïnvloeden. Een brandende kaars en/of geurlamp, bloemen, een harmonieuze omgeving waar je niet gestoord wordt, de kaarten op zwart zijden of fluwelen ondergrond; dit soort ritualisme wordt al sinds mensenheugenis in praktijk gebracht in religie, wetenschap en velerlei menselijke activiteiten en samenkomsten om sfeer en richting  te scheppen. We zoeken een versmelting van het dag- en nachtbewustzijn, een dromerige oplettendheid.

Kijk in de eigen leegte en zie hoe vol het daar is. Vanuit deze ruimte stijgen de beelden op die je identificatie met de leegte van de Nul (de Dwaas) bewerkstelligen. Hoe ik het liefst gelezen wil worden: neem de ideeën over de getallen op in je binnenwereld, speel ze daar na en ga vooral ook na hoe ze voelen. Juist ook ideeën die meeliften op oude- en nieuwe uitkomsten van filosofisch of wiskundig onderzoek hebben vanwege hun abstracte aard de potentie zich makkelijk te voegen naar jouw typische manier beelden te vormen van de werkelijkheid.

De kaarten die naast mijn toetsenbord liggen zijn uitgegeven bij Rider in Engeland, getekend door Pamela Colman Smith, onder toezicht van Arthur Edward Waite. Een Nederlandse versie is verzorgd door Ankh Hermus in Deventer. Mijn keuze gaat uit naar dit ‘deck’ (pak kaarten) omdat de beelden simpel zijn, de kleuren wel gekozen - en het een overvloed aan goed gerangschikte symbolen toont. Het bekijken van andere versies kan nieuwe gezichtspunten aan de oppervlakte brengen. Je eigen kaarten ontwerpen is ideaal.

Ik begon mijn studie de laatste dag van de maand. Ik stond wat vroeger op en concentreerde me op het vraagstuk 'in welke zin een Nul meer kan zijn dan helemaal niks'. Ik nam de kaart "The Fool" er bij en stelde me voor dat ik die Zot was, die Nul! Ik maakte aantekeningen van mijn eerste associaties en probeerde gedurende de dag op mijn manier die Fool in mijzelf en mijn omgeving in de gaten te krijgen en te houden. Ik sloot de dag af met het maken van aantekeningen over de dingen die me waren opgevallen en die ik me herinnerde.

De volgende dag, de eerste van de maand deed ik het zelfde met de Een, de Magiër, en zo verder tot en met kaart 21. Het was het begin van een inventarisatie van mijn binnenwereld die mij nu dient als basis voor alle hoofdstukken. Misschien wil je deze eigen gang maken alvorens door mij op een voor jou verkeerd been gezet te worden Stel het lezen van deze hoofdstukken dan uit tot je daarmee klaar bent.

Dit uitstel verhoogt de snelheid van ontwikkeling in ‘eigen’ inzicht hoogstwaarschijnlijk met de factor ‘ENORM’. Getallen in de omgeving of in je eigen biografie die hoger zijn dan 21 kunnen compatibel gemaakt worden met de Tarot door ze op de volgende manier in te dikken: 

22        =          2+2                              =  4      =  De Keizer

1993     =          1+9+9+3           =  22    =  4      =  De Keizer

Om namen of woorden te vertalen tot studiemateriaal kun je van onderstaand schema gebruik maken. Neem het eventueel over in je agenda of zakboekje zodat je het altijd bij de hand hebt. Deze methode staat je toe om van wat je maar wilt aan de Tarot geassocieerd materiaal te maken. Alles kan op die manier tot de spiegel van het eigen groeiende bewustzijn worden gemaakt.

Er zijn vele manieren om woorden te versleutelen tot getallen. Ook hier zul je zelf tot een keuze moeten komen. Bedenk dat je zelf de enige autoriteit bent in dit spel. Twijfels aan keuzen zijn op zich symbolische waarden die licht kunnen werpen op de huidige staat van bewustzijn.

De keuze die ik maakte had slechts betrekking op eenvoud. Het schema ervan ziet er zo uit:

1          2          3          4          5          6          7          8          9

a          b          c          d          e          f           g          h          i

j           k          l           m         n          o          p          q          r

s          t           u          v           w          x          y          z

Marie Bakker in getallen:

Marie                =   41995          =   28   =   10   =   Het Wiel

Bakker             =   212259                    =   21   =   De Wereld

Eventueel kun je de klinkers in de woorden nog splitsen van de medeklinkers. Marie positief en negatief zien er zo uit:

AIE                  =   195             =  15    =  De Positieve Duivel      (klinkers zijn positief)

MR                   =   49               =  13    =  De Negatieve Dood      (medeklinkers zijn negatief)

Dood en Duivel zijn de bewoners van het Rad van Marie. Een positieve lust (Duivel) om te doen wat Marie eigenlijk wil, wordt dwarsgezeten door een negatieve angst voor verandering (Dood) en verlies van oude waarden.

De familienaam geeft variatie op dit thema. In De Wereld worden de doelen heel groots gesteld. Als aan dit ideaalbeeld niet voldaan kan worden ontstaan er al gauw allerlei pretenties, met gevolg dat het nog moeilijker wordt om hetgeen eigenlijk gewenst wordt naar buiten te brengen.

Zo simpel werkt dat. Hoe meer gegevens je koppelt aan dit plaatje hoe meer nuancering aangebracht kan worden. Misschien wordt in het geboortenummer wel informatie gevonden die deze duiding weerlegt. Dan zal een andere invalshoek uitkomst moeten brengen. De Getallen zouden geen archetypen zijn als ze geen universele ideeën representeerden. De moeilijkheid  en de heerlijkheid is dat het aantal vermommingen oneindig is.

Concentratie wordt vaak ervaren als een beperking. Ik heb me tijdens mijn concentraties op de Tarot vrijer gevoeld dan ooit. Soms op het lichtzinnige af. De verwikkelingen die in 8 of 11 gevonden worden laten niet na invloed te hebben op een toch al orgastische werkelijkheid.

Boekhandelaren mogen dit boek indelen bij esoterie of, bij afnemende vermogens, zelfs bij wetenschap; laat dit niet afleiden van wat ik het van meet af aan wilde laten zijn: een volksboek. Wegens slecht gedrag en de repeterende notitie op mijn rapport: "Joachim kan het wel maar wil niet", moest ik het doen zonder de vruchten van bovenelementair onderwijs. Ik bevind mij derhalve op een ontwikkelingspeil dat mij verbroedert met wat er nog over is gebleven aan onderontwikkeling. Ik heb er dus geen bezwaar tegen wanneer dit boek wordt voorgeschreven aan het kind in de studenten van alle richtingen.